Ik heb beloofd dat je in deze blog kunt lezen over social engineering (SE). Hoewel het absoluut waar is dat de SE technieken voor goede doeleinden worden gebruikt zijn er helaas ook slechte varianten. Dit artikel gaat over personen die gebruik maken van social engineering om een heel vervelend doel te bereiken. Ik noem ze “koekoeken” en helaas ben ik er in mijn leven al een aantal tegengekomen. De term koekoek heb ik gekozen omdat van deze vogel bekend is dat hij zijn eieren in het nest van andere vogels legt. Deze worden samen met de andere eieren uitgebroed maar op het moment dat ze uitkomen worden de oorspronkelijke eieren uit het nest gegooid en heeft de koekoek het nest overgenomen. Meer hierover op de site van de vogelbescherming.
Een koekoek noem ik een persoon die zich bij een organisatie aansluit en daarna geleidelijk probeert deze over te nemen. De motivaties daarvoor kunnen uiteenlopen maar het resultaat en de gevolgde werkwijze zijn doorgaans hetzelfde. In beginsel lijkt de koekoek een lot uit de loterij. Misschien wel het beste dat de organisatie kon overkomen. Hij is charmant, enthousiast, verzet veel werk en dat enthousiasme draagt hij ook over op anderen. Daarin gaat hij zo ver dat veel collega’s vanzelf “ambassadeursgedrag” gaan vertonen. Ze worden uitdragers van alle lof die de koekoek volgens hen toekomt en zijn daardoor blind voor de rode vlaggen die op den duur zichtbaar worden. Dit komt door een verschijnsel dat confirmation bias heet. In het kort komt het erop neer dat wij als mensen snel geneigd zijn dingen te omarmen, die ondersteunen wat we al denken. Nieuwe informatie die niet strookt met onze ideeën word vaak afgedaan als irrelevant of zelf als “niet waar”.
Werkwijze
Hoewel het onmogelijk is om een soort blauwdruk te schetsen van de stappen die een koekoek gebruikt zijn er zeker parallellen tussen de verschillende situaties die ik heb gezien. Een aantal zaken die (vrijwel) altijd terugkeren zijn bijvoorbeeld: Een koekoek probeert een zo groot mogelijk netwerk aan te spreken binnen de organisatie en selecteert daaruit de personen die de meeste invloed hebben. Dat kunnen bestuursleden zijn maar ook “gewone” leden waarnaar door de anderen geluisterd word. Bij deze personen doet de koekoek extra zijn best om zichzelf zo positief mogelijk neer te zetten. Het zijn deze “lokale influencers” die een belangrijke rol gaan spelen wanneer het tot een conflict komt waarbij bijvoorbeeld een ledenvergadering moet gaan stemmen.
Rode vlaggen
Hoewel het lastig te zien is wanneer je al in de invloedsfeer van de koekoek bent zijn er een aantal zaken die je kunnen opvallen als je jezelf ervoor openstelt. Koekoeken praten vaak in positieve en enthousiaste bewoordingen. Daarbij slaan ze het liefst zaken over die ze wat minder goed uitkomen bij het bereiken van hun doel maar die wel heel relevant kunnen zijn voor de discussie. Een tweede rode vlag is dat er subtiele verwijten gemaakt worden aan personen die niet op de hand van de koekoek zijn of er worden zelfs heimelijke acties opgezet om deze in een kwaad daglicht te stellen. Recentelijk zag ik een geval waarbij een bestuurslid op eigen houtje mensen had benaderd met de vraag of zij interesse hadden om de secretaris te vervangen. Natuurlijk had de koekoek in kwestie niet eerst zelf met de secretaris of met de voorzitter gesproken maar gebeurde dit allemaal in het geheim. Een derde rode vlag is dat de koekoek, hoe positief hij ook klinkt, vaak “meer woorden dan daden” is. Vaak laten koekoeken die zelf een taak te vervullen hebben deze liggen wanneer hij niet direct belangrijk is voor het bereiken van hun einddoel.
Verdeel en heers
Wat ook veel voorkomt is dat een koekoek probeert een eigen narratief te bouwen dat hem “de grote redder” maakt. Meestal worden er dan bestaande problemen aangedikt of zelfs compleet nieuwe problemen verzonnen. Een goed waarnemer zal de discrepanties in het nieuwe narratief wel zien maar bij veel van de leden is inmiddels een “halo effect” gerealiseerd waardoor het veel moeilijker te zien is dat sommige zaken niet kloppen. De aanwezigheid van een koekoek leidt daarom vaak tot onenigheid binnen de vereniging, wat uiteraard voor meer problemen zorgt. Een ware koekoek zal deze door hemzelf veroorzaakte problemen overigens direct accentueren en (nogmaals) stellen dat hij de grote redder is die alles gaat oplossen. Vaak gebeurd dat door leden individueel te bellen of mailen of door een “eigen clubje binnen de club” op te richten, bijvoorbeeld door een chatgroep of mailinglijst. Het enige doel hiervan is dan “zieltjes winnen” en daarbij word geen enkele manipulatietechniek geschuwd. Echter, wanneer het tot een stemming komt en de koekoek deze “wint” leidt dat in veel gevallen tot afbreuk van de vereniging. Voor de koekoek is de vereniging slechts een middel dat hem in staat stelt “ergens de baas te worden”. De motivatie hierachter kan wisselen. Vaak is het ego, soms is er een commercieel belang, soms onderschat een koekoek zijn eigen kunnen en denkt deze echt een verschil te kunnen maken. In een significant aantal van de gevallen heeft de motivatie (ook) een psychopathologische basis.
Anna-Maria Koekoek
Een van de eerste koekoeken waarmee ik geconfronteerd werd toen ik als vrijwilliger actief was bij een radiostation heette Anna-Maria. Dat maakt de titel van dit artikel dan wel weer grappig. Helaas was dat wel het enige grappige aan de situatie. Anna-Maria heeft destijds het bestuur voor zich weten te winnen. Met het radiostation gaat het sindsdien elke dag slechter.